Sól

Miejscowość lokowana w połowie XVI w. przez Gorajskich. Do końca wieku nosiła nazwę Olędrów, którą zawdzięcza pierwszym osadnikom – Holendrom z Fryzji. W wyniku sporu Adama Gorajskiego z kanclerzem Janem Zamoyskim w 1599 r. wioska przeszła do Ordynacji Zamojskiej i stała się w jej ramach ośrodkiem klucza dóbr. Od tego roku zaczęła funkcjonować obecna nazwa wsi – Sól. Istnieją dwie teorie wyjaśniające nazwę miejscowości. Pierwsza tłumaczy ją jako zapożyczenie od przepływającego nieopodal wioski strumyka. Druga mówi o znajdujących się niegdyś w wiosce magazynach soli sprowadzanej z Wieliczki. Z 1620 r. pochodzą pierwsze informacje o istniejącej we wsi cerkwi. W 1621 r. rudnik Duracz uzyskał pozwolenie na uruchomienie w Soli rudy (huty żelaza) oraz przywilej warzenia piwa. W tym czasie funkcjonowała we wsi maziarnia. W 1631 r. Sól pozostawała w dzierżawie u Wojciecha Śrzedzińskiego. W 1726 r. notowano tu 3 karczmy a ok. 1784 r. wybudowano na pustkach gromadzkich dworek. W 1867 r. po przeprowadzonej reformie administracji Sól znalazła się w powiecie biłgorajskim. W miejscowości powstała wtedy gmina, w skład której wchodziły: Banachy, Bidaczów Stary i Nowy, Zagrody, Jachosze, Korczew, Łazory, Majdan Nowy i Stary, Margole, Okrągłe, Pszczelno, Ruda Solska, Ruda Zagrody, Rogale, Rogóźno oraz Smólsko. W 1872 r. została wybudowana tu cerkiew grekokatolicka, która w 1875 r. po kasacie unii została zamieniona na prawosławną, a w 1919 r. rekoncyliowana na kościół rzymskokatolicki. W XIX w. w Soli funkcjonowała ordynacka gorzelnia, w której w 1896 r. wyprodukowano 10 000 wiader spirytusu ziemniaczanego. Istniał tu również browar, w którym w tym samym roku wyprodukowano 2 000 wiader piwa. W okresie międzywojennym dzierżawcą wioski był Józef Kiełczewski. Współpracował on z prof. Tadeuszem Vetulanim z Poznania w prowadzonych przez naukowca badaniach nad konikiem biłgorajskim. Z Soli pochodził również Jan Dziduch – znany działacz Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego oraz Poseł na Sejm w okresie międzywojennym. Kolejnym znanym mieszkańcem Soli był Marcin Raduj – radca handlowy, który swoją karierę rozwinął w Buenos Aires.

We wrześniu 1939 r. stacjonował w Soli sztab 21 Dywizji Górskiej Piechoty gen. Józefa Kustronia i sztab 6 Dywizji Piechoty gen. Bernarda Monda. W dniach 15 – 17 września 1939 r. pod Solą i Banachami miała miejsce krwawa bitwa. Walczyły w niej oddziały 73 Pułku Piechoty z Grupy Operacyjnej „Jagmin” gen. Jana Jagmina – Sadowskiego. W czasie drugiego dnia bitwy pod Solą i Banachami zginął dowódca 3 batalionu 73 Pułku Piechoty mjr Władysław Nowożeniuk. W 1943 r. Sól została częściowo wysiedlona. W tym samym roku oddział Gwardii Ludowej gen. Andrzeja Flisa „Maksa” dwukrotnie niszczył miejscowy budynek gminy. 16 czerwca 1944 r. w Soli doszło również do rozbicia kolumny niemieckich samochodów przez zgrupowanie oddziałów polsko – radzieckich dowodzonych przez gen M. Prokopiuka.

W Soli znajduje się kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Św. Michała Archanioła – dawna cerkiew grekokatolicka. Jest to budynek murowany z cegły, otynkowany, jednonawowy, założony na planie krzyża greckiego. W okresie międzywojennym dobudowano do niego zakrystię. Ołtarz przerobiony został z carskich wrót. W jego górnej części znajduje się obraz Serca Pana Jezusa z 1820 r. Wnętrze kościoła zdobią obrazy przedstawiające św. Michała Archanioła, Matki Bożej Niepokalanie Poczętej, św. Franciszka oraz Przemienienia Pańskiego. Obiekt jako jedyny z terenu Gminy Biłgoraj został wpisany do rejestru zabytków. Obok kościoła znajduje się drewniana kaplica do przechowywania zmarłych pochodząca z XIX w oraz pomnikowy okaz klonu pospolitego. Pobliski cmentarz rzymskokatolicki założony w 1919 r. zajmuje powierzchnię 2 ha. Znajdują się na nim nagrobki pochodzące sprzed 1945 r. W wydzielonej części znajdują się nagrobki 127 żołnierzy WP z 6 i 23 Dywizji Piechoty Armii Kraków poległych w dniach 14 – 17 września 1939 r. w bitwie pod Banachami i Solą. Wśród nich jest 11 oficerów i podchorążych, 58 szeregowych i 58 żołnierzy nieznanych. Na cmentarzu znajduje się również jedna mogiła żołnierzy niemieckich. W Soli znajduje się także cmentarz prawosławny założony po 1875 r., na którym zachowało się jeszcze 10 nagrobków sprzed 1945 r., jednak wszystkie są porozbijane i porozrzucane po ziemi. Na cmentarzu prawosławnym znajdują się również metalowe i drewniane krzyże oraz czytelne mogiły ziemne. W Soli jest także pomnik poświęcony Józefowi Piłsudskiemu, wzniesiony w 1936 r., rozebrany w 1946 r. w ramach czystki ideologicznej i odbudowany w 1990 r. Do małej architektury sakralnej można zaliczyć metalowe krzyże, kamienną figurę czteroelementową fundacji Szczepana Palucha z 1909 r. i odnowioną w 2000 r., drewniane kapliczki domkowe, drewniana kapliczkę kłodową, krzyże drewniane typu biłgorajskiego w tym pochodzące z 1907 r. i 1908 r., metalowe kapliczki szafkowe oraz drewnianą kapliczkę szafkową.

W Soli działa szkoła, jednostka OSP dysponująca remizą, Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Wsi Sól i Kolonia Sól „Więź”, Zespół Śpiewaczy „Więź” oraz Klub Sportowy „Olender” Sól. Tu również swą siedzibę ma Gminna Biblioteka Publiczna w Biłgoraju. W Soli znajduje się stadion sportowy, ośrodek zdrowia oraz zajazd.